Osmanlı idaresine karşı isyan eden haiduk (haydut)lar, bu toplumsal psikolojinin etkisiyle Sırplar arasında birer efsanevi kahramana dönüştüler. Sırp milliyetçiliği, asıl olarak Fransız Devrimi’nin yaydığı virüs sayesinde “habis”, yani saldırgan ve baskıcı bir kimliğe büründü. Virüsü yayanlar ise, diğer örneklerde olduğu gibi, mason localarının üyeleriydiler. Osmanlı İmparatorluğu içindeki ilk azınlık ayaklanması olan 1804 yılındaki Sırp isyanı, bunun açık bir örneğiydi.
İsyan 1804 yılında Sırbistan’da başladı. Kısa süre sonra Bosna ve Hersek bölgelerinde de Ortodoks Kilisesine bağlı Slavlar (yani Sırplar) arasında da isyana katılanlar oldu. 1805 ve 1806 yıllarında isyanı bastırmak için bölgeye yollanan Osmanlı ordusu isyancılar karşısında mağlup oldu.
İsyanın önderliğini Djordje Petrovic Karadjordje (“Karayorgi”) adıyla tanınan bir domuz tüccarı üstlenmişti. Ancak ikinci adam, yani Petar Içko, Karadjordje’den çok daha eğitimliydi ve isyanı asıl örgütleyen kişi de o oldu. İsyanın Troçki’siydi bir anlamda. Ve Içko, masondu. Dahası, isyanın liderliğini yürütenler arasında da yine çok sayıda mason vardı. Fransız mason Daniel Ligou tarafından hazırlanan Dictionnaire de la Franc-Maçonnerie, (Masonlar Sözlüğü), isyanın gelişimini şöyle anlatıyor:
Peter Içko, Belgrad’daki büyük locaya kayıtlıydı. 1800 yılında diğer bazı masonların da yardımıyla, “Sırp halkının özgürlüğü için’”Türkler’e (Osmanlı’ya) karşı ilk ayaklanmayı organize etti. Askeri bir güç oluşturmaya çalışırken, bu çabası Türk yetkililerince haber alındı ve hareketin, Içko ile aynı locaya kayıtlı olan Papaz Aleksa Nenadovi¯ gibi önde gelenleri idam edildi. Içko ise kaçarak kurtulabildi. Fakat bastırılan bu isyan, Türkler’e karşı düzenlenen diğer isyanların ateşleyicisi oldu. Içko da bu isyanlarda önemli bir politik rol oynadı. Içko, daha sonra Karadjordje tarafından Belgrad Belediye Başkanlığı’na atandı.
Karadjordje’nin mason olup olmadığı ise kuşkulu bir konudur. Zoran Nenezi·, Masoni U Jugoslaviji 1764-1980 adlı kitabında konuya değinir ve “Petar Içko ile yakın ilişki içinde olması nedeniyle bazı masonların, onun da mason olduğu tezini savunduklarını” bildirir. Bununla birlikte, Neneziç’e göre, kullandığı bazı sembol ve işaretlere bakılırsa Karadjordje’nin Belgrad Locası’na bağlı olduğu anlaşılmaktadır.
Bu Sırp isyanı, çeşitli yerel ayaklanmalarla 1815 yılına dek sürdü. O yıl Osmanlı yönetimi, Sırbistan’a geniş bir özerklik vermek zorunda kaldı. Bundan böyle, kendilerine ait bir meclisleri ve seçilmiş bir prens (knez)leri olacaktı. Ülkede Osmanlı garnizonları ve yönetimden sorumlu bir “Paşa” kalıyordu; ama bağımsız bir Sırp Krallığı’nın temelleri atılmıştı.
Bu arada, bu ilk Sırp ayaklanması sırasında Bosnalı Müslümanlara yönelik ilk büyük katliam da gerçekleşti. Ünlü Sırp tarihçisi Stojan Novakovi·, “Türklerin genel imhası”nın 1804′teki ayaklanma döneminde başladığını söyler. Bu “Türkler” Bosnalı Müslümanlar anlamına geliyordu. Noel Malcolm’a göre ise, isyan sırasında açığa çıkan “anti-Osmanlı şiddet, Slav Müslümanlarına karşı yapılan katliamları, yağmaları ve zorla din değiştirtmeleri de içermiştir.
Sırp Milliyetçiliğinin Gelişimi
1815′te elde edilen özerklik, Sırplar için yeterli değildi. İlerleyen dönemde sistemli bir biçimde gelişen Sırp milliyetçiliği, hem Osmanlı’ya karşı tam bağımsızlık elde etmeyi hem de toprak yönünden genişlemeyi hedefledi. Bu iki hedef de gerçeğe dönüştü. Bağımsızlık 1878′deki Berlin Anlaşması ile kazanıldı. Genişleme ise aşamalıydı; Kuzey Sırbistan’da oluşmuş olan Sırp Krallığı, üç dalga (1831-33, 1878, 1912-13) içinde Güney Sırbistan, Kosova ve Makedonya’ya kadar genişledi.
Ancak Sırp milliyetçiliği açısından 1815′ten 1878 yılına dek uzanan dönemdeki en önemli başarı, söz konusu milliyetçiliğin ideolojik ve tarihsel temellerinin sağlamlaştırılmış olmasıydı. Sırp milliyetçileri, başka ülkelerdeki örneklerde de görüldüğü gibi, bir “yukarıdan aşağıya milletleştirme” programı uyguladılar. Sırp kültürü ve Sırp kimliği yeniden tanımlandı. Sırpların seçilmiş ve ezilmiş bir halk olduğu yönündeki geleneksel düşünceler doktrinleştirildi. Sırpların tüm güney Slavlarının asil halkı olduğu, dolayısıyla Bosnalı Müslümanların “İslamlaşmış”, Hırvatların da “Katolikleşmiş” Sırplar olduğu düşüncesi, ideolojik bir temele oturtuldu. Bu düşünce, Müslüman ve Hırvatlara karşı uygulanacak olan “ya asimile ol, ya öl” politikasının temelini oluşturacaktı.
Bu ideolojik program, diğer pek çok ülkede olduğu gibi Sırbistan’da da bazı elitler tarafından belirlenmiş ve uygulanmıştı. Bu elitlerin kimliği ise oldukça ilginçti. “Millet meydana getirme” olarak tanımlanabilecek bu programın diğer bazı ülkelerde masonlar tarafından uygulandığına önceki sayfalarda değinmiştik. Sırbistan’da da durum farklı olmadı. Virüs, Fransız Devrimi ile doğmuş olan ve geleneksel dini kimlikleri yok ederek yerine seküler milli kimlikler üreten “masonik” virüstü.
Sırp milliyetçiliğini geliştiren söz konusu masonların en önemlisi, kuşkusuz Vuk Karadjiç’ti (1787-1864). Yugoslavya uzmanı Ivo Banac, Karadjiç’i “en önde gelen Sırp dil reformisti ve milli ideolog, Sırp milli kimliğini sekülerize eden en önemli kişi” olarak tanımlar. Banac’a göre, Karadjiç’in en büyük icraatı, Sırp kimliğini Ortodoks mezhebine bağlılıkla özdeş olmaktan çıkarmasıydı. Karadjiç, Sırp milletini dil kriterine göre tanımlamıştı; ona göre, Güney Slav dili (Stovakça) kullanan herkes Sırp’tı. Ancak Bosnalı Müslümanlar ve Hırvatlar da aynı dili kullanıyorlardı. Dolayısıyla onlar, kimliklerini yitirmiş, ya da kimliklerine ihanet etmiş Sırplar’dı. Bu nedenle de tekrar Sırplaştırılmaları, yani asimile edilmeleri gerekiyordu. (Asimile olmayı kabul etmeyenlerin de etnik yönden “temizlenmeleri” gerekecekti.) Ivo Banac’a göre, Vuk Karadjiç’in önderliğini yaptığı bu yeni seküler Sırp milliyetçiliği, Sırplar’la batıdaki komşuları, yani Bosnalılar ve Hırvatlar arasındaki çatışmaların altyapısını oluşturdu. Sırbistan’ın genişleyerek “Büyük Sırbistan” yaratma gayretleri, bu ideolojik çatıdan kaynaklanacaktı.
Vuk Karadjiç, az önce belirttiğimiz gibi masondu. Masonik kaynaklı seküler milliyetçilik virüsünün Sırbistan’daki en büyük temsilcisiydi. Onun yanında hatırlanması gereken bir ikinci isim, Sırbistan’ın ilk Milli Eğitim Bakanı ünvanını taşıyan Dositej Obradoviç’ti (1742-1811). Karadjiç’in dile dayalı milliyetçilik fikirlerinin öncüsü oydu. Ve, tahmin edilebileceği gibi, o da bir masondu; dönemin itibarlı localarından Trieste Locası’na bağlıydı.25 Nitekim Obradoviç’in ideolojisi, saf mason ideolojisinden başka bir şey değildi: Balkan tarihçisi Georges Castellan, “Aydınlanma döneminden etkilenen Obradoviç, aklın dine üstün gelmesini savunuyordu” diye yazıyor. Castellan’a göre Obradoviç’in hayatı, “Aydınlanma dönemi ile Sırp isyanları arasında bir bağ oluşturmuştu.
Sırp milliyetçiliği, Obradoviç ve Karadjiç gibi ideologların kurduğu zemin üzerinde romantik Alman milliyetçiliğini kendisine model alarak 19. yüzyıl boyunca giderek gelişti ve “Büyük Sırbistan” hedefine yönelik somut planlar üretmeye başladı. Bu planların en önemlisi, İçişleri Bakanı Ilija Garaşanin’inkiydi.
Garaşanin, Ivo Banac’ın ifadesiyle “Büyük Sırbistan” stratejisinin temelini attı. Vuk Karadjiç’in dilsel milliyetçilik teorisini kullanarak, tüm Güney Slavlarının aslında Sırp olduklarını ve Sırbistan’ın tüm Sırpları “kurtarma ve birleştirme” misyonunu üstlenmesi gerektiğini savunuyordu. Bu düşünceleri Nacertanije adlı gizli bir dokümanda topladı. 1844 yılında yazılan bu doküman, “Büyük Sırbistan”ın manifestosu niteliğindeydi.
Aynı yıllarda, söz konusu modern Sırp milliyetçiliğinin ve “Büyük Sırbistan” hedefinin kendisine düşman olarak kimi belirlediğini gösteren ünlü bir destan yazılmıştı. Yazarı, Karadağlı bir aristokrat ve din adamı olan Petar Petroviç Njegoş’tu. Yazdığı savaş destanları, Sırp milli edebiyatının en önemli örnekleriydi. Önemli olan, bu destanların içinde fanatik bir Müslüman düşmanlığının körüklenmesiydi. Njegoş’un mısraları arasında “camileri ve minareleri parçalayın”, “Türkleşmiş olanları yok edin” gibi ifadelere rastlanıyordu. Njegoş’un Gorski Vijenac (Dağların Tacı) adlı ünlü destanı ise, 1702 yılında Karadağ’ın başkenti Çetine’de yapılan Müslüman katliamının övülmesinden ibaretti. Şiirdeki kahramanlardan birisi, Vaivode Batriç, yaşananları şöyle anlatıyordu: “Çetine’de Hıristiyanlığı kabul etmeyen bir tek Türk bırakmadık, öyle ki, burada olanları anlatacak hiçbir canlı şahit kalmadı. Hiçbir Türk evi ayakta kalmadı.” Destanın bir yerinde Njegoş, Osmanlı Sultanı IV. Murad’ı Kosova savaşının sonunda savaş alanında bıçaklayarak öldüren Miloş Obliliç’e atıfta bulunarak şöyle diyordu:
Öyleyse parçalayın tüm minareleri ve camileri…
Size sesleniyorum ey Miloş Obliliç’in nesli,
Taşıdığımız bu güçlü silahlar ve kana bulanmış inancımız ile.
İyi olan kazanacaktır, çünkü Ramazan ve Noel, asla birarada yaşayamaz.
Njegoş’un bu destanı, daha sonra Sırplar ve Karadağlılar tarafından Müslümanlara uygulanan tüm soykırım ve baskılara romantik ve etik bir temel hazırladı. Destan, Sırp okullarındaki edebiyat derslerinde okutuldu.
Peki Njegoş’un da ötekiler gibi “virüs”le ilgisi var mıydı? Sırp “üstad” Zoran Neneziç, Njegoş’un mason olduğuna dair kesin bir belge olmadığını, ancak Vuk Stefanoviç Karadjiç gibi masonlarla yakın arkadaşlığından yola çıkılarak büyük olasılıkla mason olduğunun söylenebileceğini yazar.27 Ancak Neneziç, daha da önemli bir bilgi aktarır:
Bosna-Hersek’in 1908′de Avusturya-Macaristan dönemindeki ilhakından sonra, Sırp masonları, Macar masonlarından ayrılarak ‘Sırbistan Yüksek Meclisi’ni kurmuşlardır. Belgrad’da ‘Hür Masonlar Evi’ açılır. Bu locanın içi değişik resim ve sembollerle süslüdür. Balkon kısmında Dositej Obradoviç ve Petar Petroviç Njegoş’un resimleri yer almaktadır.
“Camileri ve minareleri parçalayın” emrini veren Njegoş’un resimlerinin Belgrad locasının duvarlarını süslemesi kuşkusuz oldukça anlamlı bir işarettir (localara portre asılması alışılagelmiş bir durum değildir). Bu, masonluğun, anti-İslami karakteri belirgin olan Sırp milliyetçiliği ile olan ilişkisini göstermesi açısından son derece önemlidir.
Tüm bu bilgilerin üzerine, neden Sırp milliyetçiliği ile masonluğun ilişkisi üzerinde durduğumuz, bu konuyu neden araştırdığımız sorulabilir. Bunun iki cevabı vardır. Birincisi, Sırbistan’daki seküler milliyetçiliğin masonik karakterinin bize gösterdiği sonuçtur: Fransız Devrimi’yle patlak veren masonik virüs, yayıldığı her yerde yine masonluk tarafından temsil edilmiştir. Bu, son iki yüzyılın Avrupa ve hatta Dünya tarihini anlama yolunda önemli bir göstergedir.
Bizim buradaki çalışmamız için daha büyük önem taşıyan ikinci cevap ise, Sırp milliyetçiliğinin masonik boyutunun, bu ulusçulukla Batılı güçler arasındaki ilginç ittifakları çözmek için bize yardım ediyor oluşudur. Masonluğun enternasyonal bir örgüt olduğunu ve her ülkedeki masonların “obediyans” (itaat) zinciri içinde birbiriyle ilişkili olduğunu biliyoruz. Sırp milliyetçiliği, başka bazı örneklerde de olduğu gibi, bu masonik bağı kullanarak kendisine Batılı güçlerden destekler bulmuştur. Ve, Batı ve Sırplar arasındaki stratejik ya da taktik ittifakların ardında gizli olan bu “loca faktörü”, günümüze kadar etkisini korumuştur.
